Wyłączniki awaryjne maszyn

Wyłącznik awaryjny – najważniejsze informacje

Wyłączniki awaryjne są elementami bezpieczeństwa instalowanymi w większości maszyn
i urządzeń technicznych. Funkcja zatrzymania awaryjnego służy do jak najszybszego przerwania niebezpiecznego procesu pracy, bez stwarzania zagrożenia dla ludzi i środowiska oraz bez uszkadzania samej maszyny.

Urządzenia do zatrzymywania awaryjnego są stosowane powszechnie, a użytkownicy maszyn nie zwracają uwagi na praktyczne aspekty ich stosowania. Praktyczne aspekty stosowania urządzeń do zatrzymywania awaryjnego są szczególnie istotne zarówno podczas konstruowania maszyn, ich modyfikowania, modernizacji, tworzenia zespołów maszyn oraz podejmowania działań dostosowawczych do wymagań bezpieczeństwa. Niejednokrotnie niezgodności dotyczące tego rodzaju urządzeń bezpieczeństwa wskazywane są przez audytorów bezpieczeństwa, bądź ujawniane w przypadku analizy bezpieczeństwa maszyny po zaistnieniu wypadku przy pracy podczas obsługi maszyny.

 

Najistotniejsze przepisy prawne dotyczące użytkowania wyłączników awaryjnych

Aktualnie obowiązujące przepisy prawa nie definiują pojęcia „urządzenie do zatrzymywania awaryjnego”. Definicja taka zawarta została natomiast w normach:

• PN-EN ISO 13850:2016-03 Bezpieczeństwo maszyn – Funkcja zatrzymania awaryjnego – Zasady projektowania,
• PN-EN 60204-1:2018-12 Bezpieczeństwo maszyn – Wyposażenie elektryczne maszyn – Część 1: Wymagania ogólne,
• PN-EN 60947-5-5:2002 Aparatura rozdzielcza i sterownicza niskonapięciowa – Część 5-5: Aparaty i łączniki sterownicze – Elektryczne urządzenia zatrzymania awaryjnego
  z funkcją blokady mechanicznej,

gdzie wskazano że jest to urządzenie sterownicze, uruchamiane ręcznie, przeznaczone do zainicjowania funkcji zatrzymania awaryjnego.

Analiza obecnego stanu prawnego w aspekcie nałożenia obowiązku wyposażania maszyn
i urządzeń technicznych w urządzenia do zatrzymywania awaryjnego wskazuje trzy podstawy prawne w tym zakresie:

1. 52 ust 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r.
   w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy: „Gdy jest to konieczne
   w związku z zagrożeniami, jakie stwarza maszyna, i jej nominalnym czasem zatrzymania się, maszyna powinna być wyposażona w urządzenie do zatrzymywania awaryjnego”,
2. 14 ust. 1 rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy: „Ze względu na zagrożenia, jakie stwarzają maszyny, w zależności od czasu ich zatrzymywania, wyposaża się je
   w urządzenie zatrzymania awaryjnego”.
3. 24 ust.1 rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 21 października 2008 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn: „Maszyna powinna być wyposażona w co najmniej jedno urządzenie do zatrzymywania awaryjnego, umożliwiające wyeliminowanie zaistniałego niebezpieczeństwa lub zapobieżenie jego wystąpieniu.”

Od stosowania powyższego przepisu rozporządzenie dopuszcza wyjątki, które mają zastosowanie do:

• maszyn, w których urządzenie do zatrzymywania awaryjnego nie obniżyłoby ryzyka ze względu na brak możliwości skrócenia czasu zatrzymania lub brak możliwości podjęcia szczególnych środków niezbędnych do przeciwdziałania ryzyku,
• maszyn przenośnych, trzymanych w ręku i prowadzonych ręcznie.

 

Praktyczne podejście do obowiązku stosowania urządzeń do zatrzymywania awaryjnego skłania do zastanowienia o cel stawiany funkcji zatrzymania awaryjnego. Pomocne w tym zakresie są zapisy normy PN-EN ISO 13850, która w punkcie 3.1. opisuje przeznaczenie funkcji zatrzymania awaryjnego, jako: odwrócenie powstawania zagrożenia lub zmniejszenia skutków istniejących zagrożeń dla osób, powstania szkód w maszynie lub strat w wykonywanych pracach. Wobec powyższego, mając względzie cel stosowania urządzeń do zatrzymywania awaryjnego, stwierdzić należy iż czas zatrzymania nie powinien być bezwzględnym kryterium opisywanego obowiązku. Znacznie bardziej istotne są bowiem zagrożenia, przy zaistnieniu których użycie tego rodzaju urządzenia pozwoliłoby na uniknięcie start (urazu) lub zminimalizowałoby skutki działania energii niszczących. Podstawą powinna być więc rzetelna ocena ryzyka maszyny.

Zgodnie z zapisami opublikowanego przez Komisje Europejską przewodnika dotyczącego stosowania dyrektywy 200/42/WE w sprawie maszyn: „Urządzenia do zatrzymywania awaryjnego mają umożliwić operatorom jak najszybsze zatrzymanie niebezpiecznych funkcji maszyny, jeżeli mimo przyjętych środków ochronnych zaistniała niebezpieczna sytuacja lub zdarzenie. Samo zatrzymanie awaryjne nie zapewnia ochrony, dlatego też (…) podkreśla się, że wyposażenie maszyny w taką funkcję wspomaga pozostałe środki ochronne, takie jak osłony i urządzenia ochronne, ale ich nie zastępuje. Zatrzymanie awaryjne może jednak umożliwiać operatorom zapobieganie wypadkowi w wyniku powstania sytuacji niebezpiecznej, a co najmniej zmniejszenie konsekwencji wypadku. Dzięki zatrzymaniu awaryjnemu operatorzy mogą również zapobiegać uszkodzeniu maszyny w wyniku jej niewłaściwego funkcjonowania.”

 

Oznaczenia wyłącznika awaryjnego

Jednoznaczną identyfikowalność elementów sterowniczych urządzeń zatrzymania awaryjnego gwarantuje ich barwa. Element taki powinien być czerwony oraz (jeśli jest to możliwe), posiadać żółte tło.

Kształt urządzenia zatrzymania awaryjnego oraz sposób montażu powinny zapewniać łatwość uruchomienia oraz uniemożliwiać przypadkowe, łatwe zablokowanie za pomocą prostych środków.

Bardzo często, na żółtym tle elementów sterowniczych urządzeń zatrzymania awaryjnego umieszczane są napisy, takie jak: WYŁĄCZNIK AWARYJNY, EMERGENCY STOP, PRZYCISK BEZPIECZEŃSTWA, itp. Aktualna wersja normy PN-EN ISO 13850:2016-03, nie zaleca znakowania tekstem, ani symbolami zarówno elementu sterowniczego ani jego tła. Zgodnie
z zawartymi w niej zaleceniami, w przypadku potrzeby dopuszcza się stosowanie symbolu według IEC 60417-5638 Graphical Symbols for Use on Equipment:

 

Znaczna część elementów sterowniczych urządzeń zatrzymywania awaryjnego jest skonstruowana w taki sposób, że ich odblokowanie odbywa się poprzez przekręcenie przycisku. W takim przypadku, jeśli niezbędne jest oznakowanie kierunku odblokowania, to oznakowanie to powinno mieć taką samą lub prawie taką samą barwę jak element sterowniczy (przycisk).